Κούτσουρο απελέκητο, τούβλο, κουμπούρας, τενεκές ξεγάνωτος! Μη μου πείτε ότι δεν τα είχατε ακούσει. Από εκείνον τον στριμμένο δάσκαλο που προτιμάτε να ξεχάσετε. Μπορεί να μην απευθυνόταν σ' εσάς, αλλά στον Γιωργάκη του τελευταίου θρανίου. Ή το άλλο, το ανεκδιήγητο, που με τόση ευκολία ξεστόμιζαν μερικοί αχαρακτήριστοι: «Το παιδί σας δεν τα παίρνει τα γράμματα, να το πάτε να μάθει μια τέχνη» ή «Εσύ δεν κάνεις για το σχολείο, θα γίνεις σκουπιδιάρης». Πού να 'ξεραν ότι τώρα ο υπάλληλος καθαριότητας χρειάζεται... βύσμα!
Κι όμως, σήμερα, δεκαετίες μετά την κατάργηση της ποδιάς, της βέργας και της αυταρχικής εκπαίδευσης, την εποχή των «λεωφόρων της πληροφορικής» και της «διαθεματικότητας», οι μαθητές δέχονται παρόμοιες κατηγορίες, ίσως πιο πολιτικά ορθές: «Αδιάφοροι», «Χωρίς βάσεις», «Δεν ξέρουν να ακούνε». Ή, χειρότερα, ακόμα και αν δεν τους το πει κανείς κατάμουτρα, μαθαίνουν οι ίδιοι, από πολύ τρυφερή ηλικία, να κατατάσσουν τον εαυτό τους σε κατηγορίες: οι καλοί, οι μέτριοι, οι ανεπίδεκτοι. Ο όγκος της διδακτέας ύλης, τα νέα αναλυτικά προγράμματα, τα φροντιστήρια και οι διαρκείς εξετάσεις δεν οδηγούν νομοτελειακά σε ποιοτικά ανώτερη μόρφωση. Αντίθετα, όπως συχνά διαπιστώνουν οι εκπαιδευτικοί, ακόμα και καλοί μαθητές που περνούν στις εξετάσεις, έχουν σοβαρά γνωστικά κενά, αδυναμία στην κατανόηση κειμένων, στην έκφραση, στη χρήση της γλώσσας.
Ενώ τα ποσοστά αναλφαβητισμού μειώνονται και όλο και περισσότεροι νέοι έχουν πρόσβαση στη μέση, ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση, εντείνεται το παράδοξο φαινόμενο του λειτουργικού αναλφαβητισμού. Μια μορφή σύγχρονης αμάθειας, που δεν είναι μετρήσιμη με ποσοτικούς δείκτες, αλλά παρατηρείται εμπειρικά, όχι μόνο στα γραπτά, αλλά και στην καθημερινότητα της σχολικής και εξωσχολικής ζωής. Κάθε φορά που δημοσιεύονται τα «μαργαριτάρια» των μαθητών ή ακόμα και των πτυχιούχων σε εξετάσεις για το Δημόσιο, επανέρχονται τα εύκολα και αβασάνιστα δημοσιεύματα για το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο της νέας γενιάς, που καταναλώνει πληροφορίες χωρίς να κρίνει, που αποστηθίζει χωρίς να κατανοεί, που εκπαιδεύεται χωρίς να μορφώνεται.
«Ορθογραφία χαώδης· γνώσεις μηδενικές· διατύπωση ασυνάρτητη· πλήρης ανικανότητα συλλογισμού· σαν να μην πέρασαν από πάνω τους δώδεκα χρόνια μαθητείας. Πώς έφτασαν, λοιπόν, στην τελευταία τάξη του λυκείου;» Η παρατήρηση του Αγγελου Ελεφάντη στον «Πολίτη», το καλοκαίρι του 2003, είχε έρθει ως συμπλήρωμα στον «Αλιέα μαργαριταριών», στις πανελλαδικές εξετάσεις του ίδιου χρόνου. Τότε το καλό περιοδικό είχε αλιεύσει μαργαριτάρια μαθητών Γ' λυκείου από τις εξετάσεις Νεοελληνικής Ιστορίας. Ο Απόστολος Γκλέτσος ως «ήρωας της Εθνικής Αντίστασης», τα SS και η ΓΣΕΕ ως «αντιστασιακές οργανώσεις», το Νιου Ντιλ ως «αυτός που εφεύρε το αυτοκίνητο» ήταν μερικά από τα χονδροειδή λάθη που έκαναν τηλεοπτικούς σχολιαστές και επιφυλλιδογράφους να εξανίστανται με τα χάλια των μαθητών, τις ευθύνες των εκπαιδευτικών και την κατάντια του σχολείου.
Στις περυσινές εξετάσεις τα γραπτά κάτω από τη βάση ήταν λιγότερα και πολλοί άριστοι κονταροχτυπήθηκαν για μια θέση στα ιδρύματα πρώτης επιλογής. Αυτό σημαίνει μήπως ότι το εκπαιδευτικό επίπεδο ανέβηκε και μπορούμε να αναστενάξουμε με ανακούφιση ή ότι έτυχε τα θέματα να είναι κάπως ευκολότερα; Ας μη βιαστούμε να βγάλουμε συμπεράσματα.
Στο τελευταίο Τεστ Γενικών Γνώσεων και Δεξιοτήτων του ΑΣΕΠ, στο οποίο διαγωνίστηκαν πάνω από 100.000 απόφοιτοι λυκείου και πτυχιούχοι για μια θέση στο Δημόσιο, η αποτυχία σε φαινομενικά απλές ερωτήσεις ήταν χαρακτηριστική: Ούτε δύο στους δέκα δεν γνώριζαν από πού διέρχεται ο αγωγός Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολης και τι θα μεταφέρει. Εφτά στους δέκα δεν μπορούσαν να τοποθετήσουν σε σωστή χρονολογική σειρά την Ελληνική Επανάσταση του '21, την Οχτωβριανή Επανάσταση, τη Γαλλική Επανάσταση και τη Διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. Αντίθετα, σχεδόν όλοι απάντησαν σωστά σε ερωτήσεις για τα ΚΕΠ και το Εθνικό Κτηματολόγιο.
Χωρίς οι λανθασμένες απαντήσεις να αποδεικνύουν αυτόματα την ασχετοσύνη των υποψηφίων, είναι ωστόσο ενδεικτικές για το πόσο λεπτή είναι η γραμμή μεταξύ επιτυχίας και αποτυχίας, μόρφωσης και αμορφωσιάς, σε ένα σύστημα που ανάγει ως μέγιστο κριτή τις εξετάσεις και, ενώ ομνύει στην αξιοκρατία, είναι -όπως όλοι ξέρουμε- γεμάτο ανισότητες, αδιαφανείς διαδικασίες και «πίσω πόρτες».
«Τσ...τσ... τσ... τα σημερινά παιδιά δεν ξέρουν τι τους γίνεται. Εμείς στην εποχή μου...» Η κακιασμένη ατάκα του συνταξιούχου στο λεωφορείο, που φρίττει με όσα ακούει και βλέπει, η αναγωγή σε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν, που οι νέοι ήξεραν «να μιλούν σωστά και να φέρονται με σεβασμό στους μεγαλυτέρους», η γλώσσα μας που κινδυνεύει από τη «λεξιπενία και την ξενομανία», όπως έχουμε μάθει να επαναλαμβάνουμε, το σχολείο μας που πάει από το κακό στο χειρότερο, μαζί με την οικονομία και το «δεν είμαστε κράτος εμείς», είναι το σύνηθες κινδυνολογικό ρεπερτόριο του κάθε μπαϊλντισμένου, αγανακτισμένου, παθητικού τηλε-πολίτη.
Στην πραγματικότητα, πίσω από αυτό τον ψαλμό της μόνιμης Αποκάλυψης, όπου διαρκώς βρισκόμαστε στο χείλος του γκρεμού (εκπαιδευτικού, οικονομικού ή εθνικού), απλώς μαθαίνουμε να εξοικειωνόμαστε με το παράλογο, να ανεχόμαστε το ανυ- πόφορο, να συμβιβαζόμαστε με το άδικο, σπάνια να το ερμηνεύουμε και ακόμα σπανιότερα να το αντιμαχόμαστε.
Γιατί, στο κάτω κάτω, τι αποδεικνύουν τα φαινόμενα της σύγχρονης αμάθειας αν όχι την ίδια την αποτυχία ενός εκπαιδευτικού συστήματος που διαρκώς μεταρρυθμίζεται στα χαρτιά, χωρίς να βελτιώνεται στην πράξη και, κυρίως, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη γνώμη των ίδιων των δασκάλων και των μαθητών, «εκείνων που αναπνέουν κάθε μέρα την κιμωλία» - όπως μας το έθεσε μία εκπαιδευτικός.
«Μήπως τα παιδιά μας χαζεύουν;» αναρωτιόταν πρόσφατα το σοβαρό βρετανικό περιοδικό «Prospect», εκφράζοντας την ανησυχία ότι οι δείκτες επιτυχίας ή αποτυχίας στις σχολικές εξετάσεις δεν μας δείχνουν όλη την εικόνα. «Πάει πολύ καιρός που συνάντησα έναν 17χρονο που μπορούσε να βάλει σε μια σειρά τα σημαντικότερα γεγονότα του 20ού αιώνα» παρατηρούσε ο Donald Hirsch, πρώην σύμβουλος του ΟΟΣΑ σε θέματα εκπαίδευσης. Αντίστοιχα άρθρα και βιβλία γράφονται και στις ΗΠΑ, με χαρακτηριστικό το «The Dumbest Generation» (η ηλιθιότερη γενιά) του Marc Bauerlein. Στο βιβλίο αυτό ο πανεπιστημιακός φιλόλογος εκφράζει με στοιχεία τη βάσιμη υποψία ότι η ψηφιακή γενιά είναι και η πλέον ιστορικά αναλφάβητη. Για παράδειγμα, το 52% των γυμνασιόπαιδων στην ερώτηση ποια χώρα ήταν σύμμαχος των ΗΠΑ στον Β' Παγκόσμιο, επέλεξαν την Ιαπωνία και τη Γερμανία αντί για την ΕΣΣΔ.
Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε αντίστοιχα αν τα Ελληνόπουλα γίνονται πιο χαζά; «Σε καμία περίπτωση τα παιδιά σήμερα δεν είναι χαζά!» απαντά η Εφη Πανοπούλου, φιλόλογος στη μέση εκπαίδευση και μέλος του Κέντρου Μελετών και Τεκμηρίωσης της ΟΛΜΕ. «Οι νέοι άνθρωποι, σήμερα, έχουν πολλές περισσότερες παραστάσεις από τις παλιότερες γενιές· σ' αυτό δεν υπάρχει αμφιβολία. Ωστόσο, ο λειτουργικός αναλφαβητισμός αυξάνεται, κι αυτό λίγη σχέση έχει με την προσπάθεια που κάνουμε εμείς ως εκπαιδευτικοί. Το ζήτημα δεν είναι αν αφομοιώνεται ή δεν αφομοιώνεται η διδακτέα ύλη, αλλά το ποια κατεύθυνση έχει. Αποσκοπεί στο να αποκτήσει ο μαθητής μία γενική παιδεία με βάρος, ώστε να ανταποκριθεί σ' αυτά που απαιτούνται από τη ζωή και όχι μόνο σε μία επιστήμη - να είναι σε θέση να κατανοήσει τον κόσμο; Ή, αντίθετα, αρκεί να αποκτήσει μερικές αποσπασματικές γνώσεις, ώστε να χρησιμοποιηθεί αύριο ως ελαστικά απασχολούμενος;»
Πώς θα όριζε τον λειτουργικό αναλφαβητισμό; «Αυτό που έχω διαπιστώσει εξ ιδίας εμπειρίας ως φιλόλογος καθηγήτρια λυκείου, είναι ότι τα παιδιά που τελειώνουν σήμερα το λύκειο έχουν πολύ μικρότερη ικανότητα, σε σχέση με μια προηγούμενη γενιά, να διαβάσουν με ευχέρεια, να γράψουν χωρίς ορθογραφικά λάθη και να κατανοήσουν βαθύτερα ένα κείμενο. Αντίστοιχες διαπιστώσεις κάνουν και πολλοί άλλοι συνάδελφοι. Ακόμα και μαθηματικοί στο λύκειο μού λένε ότι τα παιδιά δεν μπορούν να κάνουν σωστά απλές μαθηματικές πράξεις».
Σύμφωνα με την κ. Πανοπούλου, το πρόβλημα του λειτουργικού αναλφαβητισμού έχει πολύ βαθύτερες ρίζες. Ξεκινά από το δημοτικό, πολλές φορές ακόμα και από την προσχολική αγωγή, συνεχίζεται στο γυμνάσιο και έχει άμεση σχέση με τα νέα αναλυτικά προγράμματα. «Αρκεί να δει κανείς τα νέα αναλυτικά προγράμματα του δημοτικού και του γυμνασίου, για να καταλάβει από πού ξεκινάνε τα προβλήματα, που κορυφώνονται πλέον στο λύκειο. Χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι τα παλαιότερα βιβλία πριν από τέσσερα χρόνια ήταν καλύτερα - όμως, όπως προκύπτει από τις έρευνες του ΚΕΜΕΤΕ, τα νέα προγράμματα είναι σαφώς χειρότερα. Κάτι που αυξάνει τον λειτουργικό αναλφαβητισμό είναι ο εντεινόμενος κατακερματισμός της γνώσης. Αντί το παιδί να αποκτά γνώσεις σε βάθος, για τη φύση, την ιστορία, την κοινωνία, τις επιστήμες, αυτά σπάνε σε μικρές πληροφορίες, χωρίς να συνδέονται με το όλον.
»Η λογική της "διαθεματικότητας", έτσι όπως εφαρμόζεται, εξετάζοντας μία έννοια σε πλάτος και όχι σε βάθος, έχει δημιουργήσει πολλά προβλήματα. Από την άλλη μεριά υπάρχει μία εντατικοποίηση, ένα "κατέβασμα" της ύλης σε πολύ μικρότερες τάξεις. Στο δημοτικό εφαρμόζεται η αντίληψη της "σπειροειδούς διάταξης της ύλης". Δηλαδή, μία έννοια σπάει σε μικρά κομμάτια, τα οποία επαναλαμβάνονται κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς και στα έξι χρόνια του δημοτικού.
»Για παράδειγμα, η έννοια της διαίρεσης εισάγεται από την πρώτη δημοτικού, σε μια ηλικία που το παιδί δεν μπορεί να την κατανοήσει. Η έννοια θα επα- ναληφθεί στα επόμενα χρόνια· όμως, ήδη το παιδί, που έχει έρθει σε επαφή μ' ένα κεφάλαιο της γνώσης που δεν μπορεί να το εμπεδώσει, το καταχωρίζει ως μία άρνηση και μία αποτυχία και είναι πολύ αμφίβολο αν θα έχει κατανοήσει τη διαίρεση ώς το τέλος του δημοτικού. Το ίδιο ισχύει με την προπαίδεια, την οποία επίσης ξεκινάνε από την πρώτη δημοτικού».
«Μελετώντας τα σχολικά βιβλία», καταλήγει η κ. Πανοπούλου, «καταλαβαίνεις ότι πολλές φορές δίνεται σημασία στη μέθοδο και όχι στο περιεχόμενο· υπάρχει ένας φοβερός φορμαλισμός. Τελειώνοντας ένα παιδί το δημοτικό έχει βγάλει ένα συμπέρασμα για τον εαυτό του, που μπορεί να λέει, ενδεχομένως, "δεν παίρνω τα γράμματα", "ξέρω ποια είναι η θέση μου"».
Η ταξική διαφοροποίηση μέσα από την εκπαίδευση ξεκινά από τη σχολική και προσχολική ηλικία, μεγεθύνεται από την εντατικοποίηση, την εσωτερίκευση της αποτυχίας, τον κατακερματισμό των γνωστικών αντικειμένων και δημιουργεί μία κατάσταση εκρηκτική όσο το παιδί μεγαλώνει. Τα συμπεράσματα αυτά δεν απηχούν μόνο τις απόψεις της συνομιλήτριάς μας, αλλά και των περισσότερων εκπαιδευτικών, αν πιστέψουμε τις αντίστοιχες έρευνες.
Σε έρευνα των ίδιων των δασκάλων για τα νέα βιβλία των μαθηματικών, το 67% πιστεύει ότι η ψαλίδα μεταξύ μαθητών υψηλής επίδοσης και μαθητών χαμηλής επίδοσης ανοίγει ακόμα περισσότερο, ενώ το 76% πιστεύει ότι τα βιβλία ευνοούν αποκλειστικά τους μαθητές με υψηλή επίδοση. Οπως επισημαίνει ο εκπαιδευτικός και συγγραφέας Χρήστος Κάτσικας, αντίστοιχες είναι οι κριτικές παρατηρήσεις των εκπαιδευτικών και για τα βιβλία των θεωρητικών μαθημάτων: «Στα περισσότερα νέα βιβλία Ιστορίας του δημοτικού και του γυμνασίου απουσιάζει ο συνεκτικός ιστός, απουσιάζουν τα ιστορικά πλαίσια, ο ιστορικός χρόνος δεν υπάρχει, η συνολική αφήγηση σφαγιάζεται σε πληροφορίες, εικόνες, αριθμούς και πηγές. Το "πώς" και το "γιατί" εξαφανίζονται και απομένει η τμηματική πληροφορία, η αποσπασματική είδηση, το απομονωμένο γεγονός, χωρίς την ιστορική και κοινωνική του πλαισίωση».
Ως αποτέλεσμα, ο μαθητής συχνά αδυνατεί να διαχωρίσει το σημαντικό από το δευτερεύον, το γενικό από το ειδικό, να καταλήξει σε λογικές αφαιρέσεις, να συνδέσει την αιτία με το αποτέλεσμα, να απαντήσει σε ερωτήματα που απαιτούν κριτική σκέψη. «Η εκπαίδευση της αμάθειας» όπως την περιγράφουν ο Χρήστος Κάτσικας και ο Κώστας Θεριανός στο βιβλίο τους, γεννά έναν νέου τύπου πρώιμο αναλφαβητισμό σε μια γενιά που θεωρητικά έχει περισσότερες ευκαιρίες και δυνατότητες.
Την εποχή της ψηφιακής επανάστασης ένα νέο χάσμα βαθαίνει. Η γενιά που παίζει στα δάχτυλα το ποντίκι και το πληκτρολόγιο κινδυνεύει να χάσει όχι το τρένο της πληροφορίας, αλλά το τρένο της γνώσης και της κριτικής σκέψης.
Εγκαταλείπουν το σχολείο
Στην κοινωνία της γνώσης, οι μαθητές συνεχίζουν να εγκαταλείπουν τις σχολικές δομές σε εντυπωσιακά ποσοστά, υπογραμμίζοντας αδρά την ταξικότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Περιττό να τονίσουμε ότι η μεγάλη φυγή καταγράφεται στην όλο και διευρυνόμενη βάση της κοινωνικής πυραμίδας.
* Στην Ευρώπη ο μέσος όρος σχολικής εγκατάλειψης βρίσκεται στο 14,8%.
* Στις υψηλότερες θέσεις βρίσκονται η Τουρκία (47,6%), η Μάλτα (37,6%), η Πορτογαλία (36,3%), η Ισπανία (31%) και η Ισλανδία (29,8%).
* Τα ποσοστά της πρόωρης σχολικής εγκατάλειψης στην Ελλάδα κυμαίνονται στα κοινοτικά επίπεδα. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ για την εκπαίδευση, κατά την περίοδο 2002-2007 24.588 μαθητές διέκοψαν την φοίτησή τους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και 82.719 στα γυμνάσια (στην Ελλάδα υποχρεωτική είναι η εκπαίδευση έως τα 15 έτη).
Η ευφυής ημιμάθεια
* Η σφαιρική γνώση μοιάζει με ουτοπία στην εποχή της πληροφορίας. Γιατί δεν είναι μόνο η βιοποριστική ανάγκη που επιβάλλει χρονοβόρα επένδυση στην «κάθετη» γνώση και την εξειδίκευση, αλλά και το γεγονός πως καθημερινά δεχόμαστε βομβαρδισμό ενός τεράστιου όγκου πληροφορίας, που προκαλεί κούραση και κυρίως αμηχανία. Πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας - Σαν Ντιέγκο εκτιμά ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος καλείται να απορροφήσει 23 λέξεις ανά δευτερόλεπτο με πολλαπλούς πομπούς: κινητά τηλέφωνα, διαδίκτυο, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και ΜΜΕ. Υπολογίζεται δε πως ο όγκος αυτός ισοδυναμεί με 34 Gb και είναι ικανός να «κρασάρει» ένα λάπτοπ μέσα σε μία εβδομάδα.
* Τη λύση μπορεί να προσφέρει η... ημιμάθεια. Αν και τόσο αρνητικά φορτισμένη, η έννοια της ημιμάθειας μπορεί να επαναπροσδιοριστεί σε μια εποχή που η κατάκτηση σε βάθος τόσο πολλών τομέων γνώσης στην ουσία καθίσταται αδύνατη. Την ημιμάθεια ως μια δυναμική διαδικασία διαρκούς αναζήτησης της γνώσης προτείνει ο Γιώργος Παμπούκης, μηχανικός στο επάγγελμα και δοκιμιογράφος, στο βιβλίο του «Ημιμάθειας εγκώμιο - Για μια καθολική ματιά στον σύγχρονο κόσμο» (εκδ. Κριτική).
* Η προσωπική του πορεία στην περιπέτεια της γνώσης, με σταθμούς στις θετικές επιστήμες, την οικονομία, την οικολογία, την ψυχανάλυση, την πολιτική και τη φιλοσοφία, οδήγησε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου, ενός «μπούσουλα» που φιλοδοξεί να χαράξει τα «περιγράμματα γνώσης» που χρειάζεται να γνωρίζουμε όλοι ως ενεργοί πολίτες. «Η πληροφόρηση σε εξειδικευμένα θέματα πρέπει να γίνεται αναγκαστικά μέσα από μια προσεκτικά σχεδιασμένη επιλογή περιγραμμάτων γνώσης (και όχι πραγματική γνώση σε βάθος), η οποία και χωρίς αμφιβολία αποτελεί ένα είδος προσχεδιασμένης ημιμάθειας. Μόνο με αυτές τις προϋποθέσεις ο πολίτης μπορεί σταδιακά να πάρει την ευθύνη της απόφασης για τα μεγάλα πολύπλοκα θέματα που μας αφορούν όλους και που σήμερα μονοπωλούν οι υποτιθέμενοι ειδικοί» μας είπε ο συγγραφέας.
* Αυτή η «ευφυής» ημιμάθεια, η επαρκής δηλαδή ενημέρωση των πολιτών για τα τρέχοντα ζητήματα, όσο εξειδικευμένα κι αν είναι, αποτελεί μια δικλείδα ασφαλείας για τη δημοκρατία. Μόνο αν οι πολίτες γνωρίζουν θα είναι σε θέση να κρίνουν και να ελέγχουν τις τοποθετήσεις των «ειδικών», που κάθε μέρα λαμβάνουν αποφάσεις καθοριστικές για τη ζωή μας και την ποιότητά της σχεδόν ερήμην μας.
Διαβάζουμε βιβλία;
* Με 902 εκδοτικούς οίκους στην Ελλάδα και περίπου 9.758 νέους τίτλους βιβλίων (2008), 2.000 βιβλιοπωλεία σε όλη την επικράτεια, εκ των οποίων 280 πωλούν αμιγώς βιβλία, όπως και 3.500 ακόμη σημεία πώλησης Τύπου και βιβλίων, το τοπίο φαίνεται εκ πρώτης όψεως εύφορο για το αναγνωστικό κοινό. Μόνο που αυτό απουσιάζει.
* Στη Β' Πανελλήνια Ερευνα αναγνωστικής συμπεριφοράς και πολιτιστικών πρακτικών του ΕΚΕΒΙ (2204) οι ερωτώμενοι δήλωσαν ως πρώτο λόγο αποχής από την ανάγνωση τα εξής: «έλλειψη χρόνου» (43,7%), «δεν μου αρέσει το διάβασμα/το βαριέμαι» (17,1%), «έλλειψη ενδιαφέροντος» (5,8%), «δεν ξέρω να διαβάζω» (2,8%) κ.ά.
Διαβάστε
*..............1..............
Χρήστος Κάτσικας - Κώστας Θεριανός, «Η εκπαίδευση της αμάθειας», πρόλογος Peter McLaren, εκδ. Gutenberg
Κριτική έρευνα για την ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα, από τη σκοπιά μιας απελευθερωτικής παιδαγωγικής. Σημαντικός ο πρόλογος του προοδευτικού παιδαγωγού Peter McLaren, που παρουσιάσαμε πρόσφατα στο ΕΨΙΛΟΝ.
*..............2..............
Ζαν Κλοντ Μισεά, «Η εκπαίδευση της αμάθειας», μετάφραση - επίμετρο Αγγελος Ελεφάντης, εκδ. Βιβλιόραμα
Μη σας μπερδεύει ο κοινός τίτλος. Ευσύνοπτο εγχειρίδιο για την κρίση του σχολείου ως δομικού στοιχείου της αστικής εκπαίδευσης.
Πληκτρολογήστε
*..............3..............
Εκπαιδευτικό δίκτυο ενημέρωσης.
ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΟΛΙΤΗ (politi@enet.gr) | ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ (info@onemanshowstudio.com)
Μάθε, παιδί μου, γράμματα
(ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΞΕΧΑΣΕ ΤΑ!)
Αναλογιστήκατε ποτέ πόσο παντογνώστες θα ήμασταν αν θυμόμασταν ακόμα όσα διδαχτήκαμε μέχρι και το λύκειο; Οσο διευρύνονται τα πεδία της γνώσης κι όσο περισσότερο βομβαρδιζόμαστε με πληροφορίες, υποχρεωνόμαστε να απορρίπτουμε τις περισσότερες, προκειμένου να μην «κάψουμε» το μυαλό μας. Συχνά, όμως, μαζί με τα άχρηστα, πετάμε και τα χρήσιμα, ακριβώς επειδή δεν μάθαμε ποια είναι αυτά.
Μπορείτε να μου αναφέρετε έναν έλληνα σύγχρονο συγγραφέα;» Το 68% των ερωτηθέντων απάντησε «Δεν γνωρίζω». «Εναν ξένο σύγχρονο συγγραφέα;» Το ποσοστό της ίδιας απάντησης («Δεν γνωρίζω») άγγιξε το 78%, για να εκτοξευθεί στο 96% όταν το ερώτημα αφορούσε την κατηγορία ξένου σύγχρονου σκηνοθέτη θεάτρου. Μόνο η μουσική ανέτρεψε την εικόνα, μειώνοντας το ποσοστό της άγνοιας στο 41%. Η έρευνα, που διεξήγαγε το 2005 η εταιρεία Metron Analysis στην οποία την ανέθεσε το πολιτιστικό περιοδικό «Highlights», σκιαγράφησε μια εικόνα ωμής αλήθειας για τις γνώσεις των Ελλήνων σχετικά με τα πολιτιστικά θέματα και τις πολιτι- στικές τους συνήθειες.
Ασφαλώς, η άγνοια ή η ημιμάθειά μας δεν αφορά μόνο τα πολιτιστικά. Μπορεί κανείς να υποψιαστεί τη γενικότερη εικόνα αν πληροφορηθεί πως σχεδόν ένας στους δύο Ελληνες δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο. Κι αν ο σκόπελος του αναλφαβητισμού με την κυριολεκτική έννοια δεν φαίνεται να μας απειλεί, τίθεται ζήτημα «σύγχρονου αναλφαβητισμού», δηλαδή ελλιπούς μόρφωσης του ενήλικου πληθυσμού - κατάσταση που δεν πλήττει μόνο την Ελλάδα, αλλά και πλούσιες χώρες με ηγετική θέση στη διεθνή σκηνή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρεται στην ετήσια έκθεση της UNESCO (Education for all Global Monitoring Report) σχετικά με τη Μεγάλη Βρετανία, όπου η απόδοση 1,7 εκατομμυρίου πολιτών της σε ένα απλό τεστ αποδείχτηκε κατώτερη από την αναμενόμενη για ένα εφτάχρονο παιδί· επιπροσθέτως υπολογίζεται πως ένα εντεκάχρονο παιδί θα τα κατάφερνε καλύτερα από 5,1 εκατομμύρια ενήλικων πολιτών.
Κι αν αυτά συμβαίνουν στη Μεγάλη Βρετανία, δεν χρειάζεται πολλή φαντασία για το τι ισχύει εδώ. Με το «μπούκωμα» των πληροφοριών, την αποστήθιση και τη δαμόκλειο σπάθη του εξεταστικού συστήματος να πρωταγωνιστούν στην εκπαίδευση, το διάβασμα γίνεται απωθητική εμπειρία. Οι πρόσκαιροι καρποί του, οι όποιες αποσπασματικές γνώσεις σβήνουν έπειτα από λίγα χρόνια ακριβώς γιατί δεν βρίσκουν τη θέση τους σ' ένα ευρύτερο σχήμα γνώσης. Το ζήτημα, όμως, δεν είναι η ημιμάθεια ή ακόμα και η άγνοια καθαυτή, αλλά η έλλειψη φιλομάθειας που καλλιεργείται από το σχολείο, για να μας στοιχειώσει και στην ενήλικη ζωή μας. Και αυτό είναι αναμενόμενο όσο ο δάσκαλος παραμένει αφηγητής και ο μαθητής εξομοιώνεται μ' ένα σκέτο δοχείο που απλώς γεμίζει με το υλικό της παράδοσης.
«Αυτή είναι η "τραπεζική" αντίληψη της εκπαίδευσης, όπου η σφαίρα δράσης που επιτρέπεται στους μαθητές περιορίζεται στο να δέχονται, να καταχωρίζουν και να αποταμιεύουν τις καταθέσεις του δασκάλου. [...] Η γνώση γεννιέται μόνο με την ανακάλυψη και την επανανακάλυψη, κι αυτή πετυχαίνεται μέσω της ασίγαστης, ανυπόμονης, συνεχούς και ελπιδοφόρας αναζήτησης που οι άνθρωποι κάνουν στον κόσμο, μαζί με τον κόσμο και ο ένας με τον άλλον» σημειώνει στο βιβλίο του «Η αγωγή του καταπιεζόμενου» ο Πάουλο Φρέιρε, εμβληματικός στοχαστής στο χώρο της εκπαίδευσης. Οσο, λοιπόν, καλείται κανείς να απο- ταμιεύει επιλεγμένες από άλλους γνώσεις τόσο βυθίζεται σε βαθύ ύπνο η κριτική του ικανότητα και μειώνεται η δίψα για κατανόηση και αναζήτηση της γνώσης.
Το αίτημα της διά βίου μάθησης, δηλαδή της διαρκούς επιμόρφωσης των ενηλίκων, ξεκίνησε από τις αρχές του 19ου αιώνα. Εξαρχής θεωρήθηκε κοινωνικό δικαίωμα και συνδέθηκε με τα λαϊκά κινήματα και τα συνδικάτα, που στόχο είχαν αφ' ενός να εξασφαλίσουν γνωστικά εφόδια για τις ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες, αναπληρώνοντας την έλλειψη πρόσβασης στις συνήθεις δομές, και αφ' ετέρου τη διαρκή επιμόρφωση όλων των πολιτών, βάσει των προτύπων της ανθρωπιστικής παιδείας, καθώς η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης αποτελεί το βασικότερο όπλο του ενεργού πολίτη.
Γι' αυτό και φορείς των προγραμμάτων διά βίου μάθησης υπήρξαν ανέκαθεν ενώσεις και εργατικές ομοσπονδίες. Ακόμα και σήμερα, η σουηδική εκπαιδευτική ένωση εργατών ABF εξηγεί τα κίνητρα αυτής της προσπάθειας, προλογίζοντας ως εξής τα προσφερόμενα πολιτιστικά της προγράμματα: «Μέσα από τις δραστηριότητές μας θέλουμε να δώσουμε σε κάθε άτομο την ευκαιρία να συμμετέχει ενεργά στη ζωή της κοινωνίας, να ακούγεται, να εξελίσσεται και να δημιουργεί».
Στην Ελλάδα οι περισσότεροι αγνοούμε ότι κεντρικός φορέας της διά βίου μάθησης, με απολύτως δωρεάν συμμετοχή των πολιτών στα προσφερόμενα μαθήματα, είναι η Γενική Γραμματεία Διά Βίου Μάθησης (ΓΓΔΒΜ), προπομπός της οποίας υπήρξαν τη δεκαετία του '80 οι ΝΕΛΕ (Νομαρχιακές Επιτροπές Λαϊκής Επιμόρφωσης), οι οποίες δίδασκαν καλλιτεχνικά μαθήματα και παραδοσιακές τέχνες. Σήμερα, δομές της διά βίου μάθησης στο πλαίσιο της Γενικής Γραμματείας αποτελούν τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, που προσφέρουν στους κοινωνικά αποκλεισμένους τη δυνατότητα να ολοκληρώσουν τον κύκλο της υποχρεωτικής εκπαίδευσης· τα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων, που διοργανώνουν σεμινά- ρια προσφέροντας εφόδια κατάρτισης, όπως εκμάθηση γλωσσών και υπολογιστών, αναγκαία για την επαγγελματική «ανταγωνιστικότητα», αλλά και πολιτιστικά μαθήματα· οι Σχολές Γονέων και οι ΝΕΛΕ, όπως και προγράμματα που υλοποιούνται από το ΙΔΕΚΕ (Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων).
Με το σύνθημα «Ολοι έχουν δικαίωμα σε μια καινούργια αρχή», 252.000 άτομα παρακολούθησαν δωρεάν τα τελευταία χρόνια μαθήματα όπως «Οικονομία - επιχειρήσεις», «Ελληνική γλώσσα - Ιστορία», «Ενεργός πολίτης: δικαιώματα και υποχρεώσεις» κ.ά. στα 58 Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων που λειτουργούν στη χώρα, έμαθαν ξένες γλώσσες, έλαβαν συμβουλευτική καθοδήγηση στις Σχολές Γονέων ή φοίτησαν στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας. Και παρότι η δυναμική συμμετοχής στα προγράμματα της ΓΓΔΒΜ προβλέπεται να ανέλθει στις 452.000 θέσεις για τις περιόδους 2008-2012, τα λειτουργικά προβλήματα δεν είναι λίγα.
Φέτος, μάλιστα, γιγαντώθηκαν. Τα περισσότερα προγράμματα, που θα έπρεπε να είχαν ξεκινήσει από τον Οκτώβριο, είτε υπολειτούργησαν, όπως στην περίπτωση των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, είτε καθυστέρησαν σημαντικά, τόσο λόγω της μη τακτικής επιχορήγησής τους όσο και εξαιτίας της καθυστέρησης στην υπογραφή των νέων συμβάσεων των εκπαιδευτών, που για τις περισσότερες ξεκίνησε στα μέσα Φεβρουαρίου. Ετσι, για παράδειγμα, κάποια προγράμματα των Κέντρων Εκπαίδευσης Ενηλίκων άρχισαν τον Φεβρουάριο, ενώ τα περισσότερα αναμένεται να ξεκινήσουν τον Μάρτιο.
Αλλο μελανό σημείο αποτελεί η οφειλή μισθών σε σημαντικό ποσοστό συμβασιούχων του Ινστιτούτου Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων, που, σύμφωνα με τον πρόεδρο των συμβασιούχων του ΙΔΕΚΕ, Κώστα Στοφόρο, κυμαίνονται από 7 έως και 10 μηνιάτικα!
«Η προοπτική της διά βίου μάθησης οφείλει να συνδεθεί στενά με τις γνήσιες ανάγκες της κοινωνίας στη βάση ενός ανθρωποκεντρικού προσανατολισμού, που τοπο- θετεί τον άνθρωπο στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, μακριά από απρόσωπα τεχνοκρατικά συμφέροντα, εργαλειακές και ελιτίστικες αντιλήψεις. Είναι σαφές ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζει τη γνώση στην ολιστική της διάσταση, στοχεύοντας στην ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Παράλληλα, οφείλει να προσφέρει πολλές ευκαιρίες για προσωπική, επαγγελματική και κοινωνική ανάπτυξη του ατόμου σε όλες τις φάσεις της κοινωνικής του διαδρομής» σημειώνει ο Νίκος Φωτόπουλος, δρ Κοινωνιολογίας και ερευνητής σε θέματα εκπαιδευτικής πολιτικής.
Το ακόμα μεγαλύτερο, όμως, στοίχημα είναι η καλλιεργηθεί ουσιαστικά η κουλτούρα της διά βίου μάθησης ως εσωτερική ανάγκη της κοινωνίας και όχι ως «έξωθεν» εφαρμογή της - σαν ένας ακόμα ξε- νόφερτος θεσμός.
Διαβάστε
*..............1..............
Paulo Freire, «Η αγωγή του καταπιεζόμενου», εκδ. Κέδρος - Ράππα
Αναλύεται η αναγκαιότητα να αντιληφθούμε τη μόρφωση ως άσκηση ελευθερίας και ως όπλο για την κοινωνική αλλαγή. Δάσκαλοι και μαθητές, συνδυάζοντας τη σκέψη και τη δράση, μπορούν να ανατρέψουν το μονόλογο των ισχυρών και να χτίσουν μια νέα πραγματικότητα.
*..............2..............
Peter Jarvis, «Οι θεμελιωτές της εκπαίδευσης ενηλίκων», επιμ. Αλέξης Κόκκος, εκδ. Μεταίχμιο
Σκιαγραφεί το έργο δεκαεπτά προσωπικοτήτων που συγκαταλέγονται ανάμεσα σε εκείνους που συνέβαλαν καταλυτικά στη θεμελίωση του πεδίου της εκπαίδευσης ενηλίκων.
*..............3..............
Αλέξης Κόκκος, «Εκπαίδευση ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το πεδίο», εκδ. Μεταίχμιο
Στο βιβλίο παρουσιάζονται οι κυριότερες θεωρητικές προσεγγίσεις του θέματος, ενώ παράλληλα παρουσιάζεται η ελληνική πραγματικότητα ως προς την εκπαίδευση των ενηλίκων.
ΚΕΙΜΕΝΟ | ΜΕΛΙΝΑ ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΥ (melina@enet.gr)
ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ - QUIZ
Για ημιμαθείς, αμαθείς, πολυμαθείς
Και τώρα χαλαρώνουμε! Το τεστ που ακολουθεί -δικής μας έμπνευσης- δεν έχει στόχο να ξεχωρίσει τους «σπασίκλες» από τους «κουμπούρες», αλλά να δώσει την ευκαιρία και στις δύο... παρατάξεις να παίξουν και να γελάσουν. Αν, μαζί με το γέλιο, αφομοιωθεί και καμιά πληροφορία... ακόμα καλύτερα!
1. Πότε απελευθερώθηκε η Θεσσαλία;
α) Το 1912
β) Το 1821
γ) Το 1881
2. Τι ήταν ο Δημήτρης Πικιώνης;
α) Ηθοποιός
β) Αρχιτέκτονας
γ) Σκηνοθέτης
3. Ποιο από τα παρακάτω δεν είναι έργο του Βέρντι;
α) Αΐντα
β) Μάλα
γ) Τραβιάτα
4. Τι πολίτευμα έχουμε;
α) Προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία
β) Προεδρική κοινοβουλευτική δημοκρατία
γ) Προεδρική κοινοβουλιακή δημοκρατία.
5. Ποιο είναι το όνομα και το πατρώνυμο του Λένιν;
α) Βλαντιμίρ Ιλιτς
β) Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς
γ) Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς
6. Το άθροισμα των τετραγώνων των δύο κάθετων πλευρών ενός τριγώνου ισούται...
α) με το τετράγωνο της υποσκελίδας
β) με το τετράγωνο της υποτείνουσας
γ) συνήθως, αλλά καμιά φορά δεν ισούται
7. Ο Μπάρακ Ομπάμα είναι:
α) Χριστιανός
β) Αθεος
γ) Μουσουλμάνος
8. Ποιος έγραψε το «Τσάιλντ Χάρολντ»;
α) Ο λόρδος Βύρωνας
β) Ο Νικ Κέιβ
γ) Η Μαντόνα
9. Πού γεννήθηκε ο Καβάφης;
α) Στην Αλεξανδρούπολη
β) Στην Αλεξάνδρεια
γ) Στην Αλεξάνδρας
10. Ποιος έγραψε «θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία»;
α) Ο Οδυσσέας Ελύτης
β) Ο Διονύσιος Σολωμός
γ) Ο Ανδρέας Κάλβος
11. Ποιος ρεμπέτης τραγούδησε τον ύμνο του Ολυμπιακού;
α) Ο Στράτος Παγιουμτζής
β) Ο Γιάννης Βογιατζής
γ) Ο Μίμης Κουγιουμτζής
12. Τι ήταν η Λέλα Καραγιάννη;
α) Αδερφή της Μάρθας Καραγιάννη
β) Σχεδιάστρια κοσμημάτων
γ) Αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης
13. Ποιος είπε «Και όμως, κινείται»;
α) Ο Ισαάκ Νεύτωνας
β) Ο Γαλιλαίος
γ) Ο Αρχιμήδης
14. Ποιος είπε «Είμαι Βερολινέζος»;
α) Ο Τζον Κένεντι
β) Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ
γ) Ο Μπόνο
15. Τι είναι το Στόουνγουολ;
α) Ιστορικό γκέι-μπαρ της Ν.Υ.
β) Αμερικανική σειρά κινουμένων σχεδίων
γ) Μεσαιωνικό πέτρινο τείχος περιμετρικά του Λονδίνου
16. Σε ποια χώρα είπαμε ΟΧΙ το 1940;
α) Στη Γερμανία
β) Στην Ιταλία
γ) Στην Αλβανία
17. Ποιος έγραψε την «Ιλιάδα»;
α) Ο Αίσωπος
β) Ο Πλάτωνας
γ) Ο Ομηρος
18. Τι καταδικάστηκε να πιει ο Σωκράτης για να πεθάνει;
α) Κώνειο
β) Ρετσινόλαδο
γ) Νέκταρ
19. Ποιος έγραψε τον «Οδυσσέα»;
α) Ο Ομηρος
β) Ο Τζέιμς Τζόις
γ) Ο Νίκος Καζαντζάκης
20. Τι από τα παρακάτω συνιστά λειτουργικό αναλφαβητισμό;
α) Να μην ξέρεις να διαβάζεις
β) Να μην ξέρεις κομπιούτερ
γ) Να μην μπορείς να εκφραστείς με σαφήνεια
Απαντήσεις
1.γ , 2.β , 3.β , 4.α , 5.α , 6.β , 7.α , 8.α , 9.β , 10.γ , 11.α , 12.γ , 13.β , 14.α , 15.α , 16.β , 17.γ , 18.α, 19.β, 20.γ
20 σωστές απαντήσεις: Συγγνώμη, μπαμπά. Αν ξέραμε ότι μας διαβάζεις, θα ήμασταν πιο προσεκτικοί. Ή πολύ πιθανόν να είστε ο φιλόλογός μας από το λύκειο, που γέμιζε με κοκκινίλες όλες μας τις εκθέσεις - ή ο επιμελητής ύλης, που προλαβαίνει τα μαργαριτάρια μας πριν τυπωθούν. Οχι μόνο ξεκοκαλίζετε εφημερίδες, βιβλία και περιοδικά, αλλά είστε από εκείνους που στέλνουν γράμματα επισημαίνοντας τα λάθη. Αγαπημένα σας στέκια τα περίπτερα, οι πλατείες και τα καφενεία, όπου με την ευρυμάθειά σας εντυπωσιάζετε την ομήγυρη. Δώστε μας το τηλέφωνό σας, να σας πάρουμε για βοήθεια αν ποτέ πάμε στον «Εκατομμυριούχο».
12-18 σωστές απαντήσεις: Υποκριτή αναγνώστη μας, όμοιέ μας, αδελφέ μας. Εντάξει, μην το παίρνετε κατάκαρδα αν δεν θυμόσασταν πότε απελευθερώθηκε η Θεσσαλία, κι εμείς στο ίντερνετ το «γκουγκλάραμε». Ισως σας παρηγορεί να μάθετε πως ούτε υποψήφιοι δικαστές δεν απαντάνε σωστά σε αντίστοιχες ερωτήσεις. Είμαστε σίγουροι πως αν οι ερωτήσεις αφορούσαν τον τομέα σας, όποιος και αν είναι αυτός, θα σκίζατε. Μη σκάτε, κανείς δεν τα ξέρει όλα και η αλήθεια είναι πως, αν τα ξέρατε, σιγά μη μας διαβάζατε. Πολύ πιθανόν να είστε συνάδελφος· εξάλλου, όπως έγραφε ο Μαρκ Τουέιν, δημοσιογράφος είναι εκείνος που γράφει για τα πάντα χωρίς να γνωρίζει σε βάθος τίποτα. Ή μπορεί να το είχε πει κι ο Τζέφερσον, αλλά δε βαριέσαι...
Λιγότερες από 10 σωστές ερωτήσεις: Υπομονή, θα έρθει η σειρά σας. Σας έχει ταράξει αυτός ο φρονιμίτης, έτσι δεν είναι; Είμαστε 99% σίγουροι ότι μας διαβάζετε στον προθάλαμο ενός οδοντιατρείου - θα έλεγα σε κομμωτήριο, αλλά εκεί δεν υπάρχει συνήθως ΕΨΙΛΟΝ. Σε διαφορετική περίπτωση, είστε ο Μιχάλης Χρυσοχοΐδης. Κύριε υπουργέ, την είδαμε τη διόρθωση στο twitter, αλλά θέλαμε να σας δώσουμε άλλη μια ευκαιρία. Σε τι θεό, είπαμε, πιστεύει ο Ομπάμα;
ΚΕΙΜΕΝΟ | ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ (dimitrisangelidis@gmail.com), ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΟΛΙΤΗ (politi@enet.gr)
Πηγή: Ελευθεροτυπία
